Hümeze Suresi 1. Ayet

“Vay haline!” diye çevirdiğimiz veyl kelimesi “çetin azap, helâk, yok olma, rezil rüsvâ olma, cehennemde bir vadi, beddua” anlamlarına gelmektedir. Meâlde bunların tamamına işaret eden “vay haline” lafzı kullanılmıştır. “Arkadan çekiştiren” diye çevirdiğimiz hümeze kelimesi ise “birini arkasından çekiştirmek, kaş göz, el kol işaretleriyle onunla alay etmek, aşağılamak” mânalarına gelen hemz kökünden türemiş bir sıfat olup “insanları arkadan çekiştirmeyi, şeref ve haysiyetlerini yaralamayı alışkanlık haline getiren, bundan zevk alan kimse” demektir. “Ayıp kusur arayan” diye çevirdiğimiz lümeze kelimesi de benzer davranışları arkadan değil, kişinin yüzüne karşı gösteren kimseyi ifade eder. Bu âyetlerin, mal ve servetinin çokluğuyla gururlanıp insanlarla alay ederek onların şahsiyetlerini zedeleyen Ahnes b. Şüreyk isimli putperest Arap hakkında indiği rivayet edilmiştir (bk. Kurtubî, XX, 183). Ancak sûrenin iniş sebebinin özel olması hükmünün genel olmasına engel değildir. İslâm dini, insan şahsiyetinin ve onurunun korunmasına son derece önem verdiği için Kur’an bu tür davranışları kınamakta ve böyle davranışlar sergileyenlerin âhirette ateşle cezalandırılacağını haber vermektedir. 2-3. âyetler servetinin çokluğuna gururlanıp insanlarla alay eden kimselerin aynı zamanda helâl haram demeden mal toplayan, onu saklayan, fakirlik korkusuyla cimrilik ederek onu hayır yolunda harcamaktan kaçınan, fakirin hakkını vermeyen ve servetinin kendisini ebedîleştireceğini sanan bencil ve maddeci kimseler olduklarını da ifade etmektedir.

[806] Hümeze sûresi ve genel ilkeler için bk. Bayraklı, KUR’ÂN TEFSÎRİ, XXI, 345; 353.[807] Kaş-göz hareketleriyle alay etmenin sonuçları hakkında bilgi için bk. Bayraklı, KUR’ÂN TEFSÎRİ, XXI, 347-352.  

1- Nebiye ve davetine karşı küçümseyici tavır takınan, onu alaya alanların vah haline.  

1-4.İbnu Ebi Hatim`in Hz. Osman (r.a.) ve Abdullah bin Ömer (r.a.)`den rivayet ettiğine göre bu ayeti kerimeler Ubeyy bin Halef hakkında indirilmiştir. Suddi`den rivayet edildiğine göre de Ahnes bin Şerik hakkında indirilmiştir. İbnu Münzir`in İbnu İshak`tan rivayet ettiğine göre ise Umeyye bin Halef, Resulullah (a.s.)`ı gördüğü zaman kaş göz hareketleri yaparak onunla alay ederdi. Bu ayeti kerimeler de onun hakkında indirildi. Bir rivayette de Velid bin Muğire hakkında indirildiği ifade edilmiştir.  

Bkz. 49:11  

[4] Medine'de nazil olmuş (9) âyettir.  

(Hümeze, birini arkasından çekiştirmek, onunla alay etmek, kırmak ve incitmek manalarına gelir. Kıyamet suresinden sonra Mekke’de nazil olmuştur ve 9 ayettir.)  

Mekke döneminin başlarında, Kıyâmet sûresinden sonra indirilmiştir. Adını, birinci ayetinde geçen “Kaş göz işâretleriyle insanları alaya alıp küçümseyenler, anlamına gelen Hümeze” kelimesinden almıştır. 9 ayettir.  

1 Hemz: El ile çimdiklemek, dürtmek, kakmak, vurmak demektir. (Nitekim mahmuz, bu mânâyadır.) Hümeze ise; çimdikçi, çekiştirici, ısırıcı, kakıştırıcı, vurucu, kırıcı, atıcı anlamlarına gelir. Örfteki anlamı ise; “inceden inceye ve geriden geriye hafife alarak, alay ederek, şunun bunun haysiyeti ile oynayıp incitmeyi, etini yiyerek yani gıybet ederek ayıplamayı âdet edinen” demektir.2 Lemz: Asıl manası ayıplayıcı, saplayıcı demektir. Kaş göz kırparak işaret ederek eğlence sûretiyle birini diğerine göstermek demektir. Yani hümeze; el ile yüze karşı ve sözlü olarak, lümeze ise; dil ile arkadan ve gizlice insanları inciten ve haysiyetleriyle oynayan kimse demektir.  

[5887] Humeze-lumeze gibi kavram çiftleri, tıpkı muzzemmil-muddessir çifti gibi genelde bir mânanın iki kutbunu ifade ederler. “Gizli-açık, arkadan-önden” çevirisinin gerekçesi budur. Kur’an’daki tüm kullanımlarından yola çıkarak el-hemzin arkadan el-lemzin de yüzüne yapılan çekiştirme ve karalama olduğunu söyleyebiliriz. Niçin ism-i fail olarak hemmâz ve lemmâz gelmemiş sorusunun cevabı açıktır: Günahkârı değil günahı hedef almak için.  

Yani insanları arkadan çekiştiren, küçük düşüren, kaş göz hareketleriyle eğlenenlerin!  

6266 Three vices are here condemned in the strangest terms: (1) scandalmongering, talking or suggesting evil of men or women by word or innuendo, or behaviour, or mimicry, or sarcasm, or insult; (2) detracting from their character behind their backs, even if the things suggested are true, where the motive is evil; (3) piling up wealth, not for use and service to those who need it, but in miserly hoards, as if such hoards can prolong the miser's life or give him immortality: miserliness is itself a kind of scandal.